یکی  از شبهاتی که در مورد عصمت انبیاء و امامان علیهم السلام وجود دارد و از دیر باز موجب لغزش بسیاری از افراد بوده است و حتی اخیراً نیز توسط برخی از روشنفکران کم سواد، مطرح شده و موجب انحراف فکری و عقیدتی آن افراد و پیروانش شده است؛ این است که: شما چرا کاسه داغ تر از آش می شوید؛ بر حسب آنچه از دعاها و مناجات های انبیاء و سایر معصومان(ع) نقل شده است، ایشان خودشان را گناهکار می دانسته اند و نسبت عصیان و ظلم به خود می دادند و از گناهانشان استغفار می کرده اند،با وجود چنین اقرارها و اعترافاتی چگونه می توان آنها را معصوم دانست؟

جواب:

پاسخ این سؤال با توضیح معنی دو واژه عصیان و ذنب روشن می شود:

عصیان از «عصی، یعصی، معصیه، عصیاناًهُ اَی خرج من طاعه و خالف امره» می باشد. بنابراین عصیان به نافرمانی و خروج از طاعت معنی شده است.[1]در توضیح اصل و ریشه این لغت می خوانیم: هو ما یقابل الاتباع ای عدم التبعیه من حیث هو من دون نظر الی مایلحق،[2] بنابراین به مجرد ترک تبعیت، عصیان اطلاق می شود، با صرف نظر از آن چیزی که تبعیّت نشده است، پس اگر کسی از سخن فردی پیروی کرد، می گویند: اطاع واگر مخالفت کرد می گویند: عصی، به بچه حیوان آنگاه که دنبال مادر نباشد عاصی می گویند: پس ملاحظه می شود که جرم و گناه مصداق منحصر لفظ عصیان نمی باشد. بلکه هر نوع مخالفت و پیروی نکردن را عصیان می گویند، گرچه مخالفت با امر مولوی نباشد بلکه مخالفت با امرار شادی یا استحبابی یا نهی کراهتی را نیز می گویند و در آیه شریفه«و عصی آدم ربه فغوی»[3] عصیان به این معنی بکار رفته است زیرا انبیاء معصومند و گناه نمی کنند. چنانکه راغب نیزعصیان را به معنی هرگونه خارج شدن از دایره اطاعت می داند.[4]واژه ذنب نیز از «ذنب یذنب ذنبا» در اصل لغت به معنی تبعیت است و گناه را از آن رو ذنب گفته اند که جزایش تابع آن است فلذا ست که در توضیح ریشه آن آورده اند:«الذَنبُ یُسَّمی بِه  لِما یَتبَعُه مِنَ الذَّم واَصلُ الکلمةِ علی قولِهم الاِتباعُ و منه قیلَ ذَنَبُ الدّابَّةِ (دُم چهار پا) لانّه کالتّابِعِ لَها، فَالذَّنبُ مصدرٌ بمعنی التَبعَیَّة».[5] بنابراین هر فعلی که عاقبتش وخیم است، آن را ذنب گویند زیرا جزای آن مانند دم حیوان در پی آن فعل است و همین علت گفتن تبعه به گناه است.

            البته مخفی نماند که ذنوب به اختلاف مراتب و مقامات ظاهری و باطنی مختلفند و جمله معروف «حسنات الابرار، سیئات المقربین» به همین مطلب ناظر است. پس اگر انسان به درجات مقربین برسد، دائما خود را مذنب، مقصر، مجرم می بیند و در تمام اعمالش در برابرعظمت پروردگار متعال قصور و غفلت می بیند و به همین خاطر است که ما از انبیاء مقربین و اوصیاء مطهرین و اولیاء مرضیین گریه ها و مناجات و تضرع دائم مشاهده می کنیم و پیامبراکرم (ص) در برابر خداوند عرضه می دارد: «الهی قلبی محجوب و نفسی معیوب و هوای غالب و معصیتی کثیر و عملی قلیل فکیف حیلتی یا ستارالعیوب و یا غفار الذنوب» پس اینگونه سخنان ناظر به این مقامند تا اطمینان حاصل گردد و نفس لاهوتیش از آن گردو غباری هم که در نظرش وجود دارد پاک و مبرّا شود.

            بنابراین نتیجه می گیریم:                                                                            

 اولاً: الفاظی که ائمه(ع) در دعاهای خود به کار می برند، منحصر در جرم و گناه نمی باشد و هر گونه مخالفت و پیروی نکردن را گرچه مخالفت با امر مولوی نباشد، بلکه مخالفت با امر شادی یا امر استحبابی یا نهی کراهتی نیز باشد را شامل می شود مانند لفظ عصیان. ثانیاً: ادله عصمت ائمه(ع) عصمت به معنای مصونیت از گناه و ظلم اصطلاحی را اثبات می کند اما مصونیت آنها از عصیان و ظلم عام (لغوی) از مدلول ادله خارج است. پس اگر می بینیم ائمه(ع) این الفاظ را بکار می بردند، به ا ین دلیل می باشد که مقام خاص و موقعیت معنوی ایشان اقتضا می کند، کاری که مناسب با مقام حضور در نزد خداوند نباشد را انجام ندهند، گرچه عمل کوچکی باشد و گناه به معنای اصطلاحی نباشد و به این علت است که هرگونه توجه به غیر خدا و یا اشتغال به امور دنیایی را نوعی گناه برای خودشان به شمار می آوردند و از آن استغفار می کردند، زیرا آنها عظمت خدا وزشتی کارهایی را که ما آنها را گناه نمی دانیم، شناخته و ارتکاب آنها را برای خود ناپسند، می دانستند و احساس شرمندگی و طلب مغفرت می کردند.

            برای تکمیل پاسخ این اشکال موضوعی را که دانشمند بزرگوار شیعه مرحوم«علی بن عیسی اربلی» ضمن بیان تاریخ زندگانی حضرت موسی بن جعفر(ع) نوشته در اینجا نقل می نمائیم:

            امام هفتم دعایی دارد که آن را هنگام سجده شکر می خوانده و در آن اقرار به گناه کرده و از خدا پوزش خواسته است. من هنگامی که آن دعا را دیدم در فهم معنای آن زیاد فکر کردم و با خود گفتم: چگونه از کسی که شیعه عقیده به عصمت او دارد، اینگونه کلماتی که اقرار به انواع گناهان است صادر می شود؟ هر چند که فکر کردم، به جایی نرسیدم. تا روزی فرصتی دست داد و با رضی الدین ابی الحسن علی بن موسی بن طاووس در یک جا بودیم، این مشکل را از او پرسیدم، او فرمود: «این نوع دعاها برای تعلیم مردم بوده است». من بعد از این پاسخ کمی فکر کردم و با خود گفتم این دعا را حضرت موسی بن جعفر(ع) در سجده های نیمه شب خود می خواند و در آن ساعتها کسی کنارش نبوده، تا منظورش تعلیم آنها باشد؟

            مدتی از این واقعه گذشت، روزی «مؤید الدین محمد بن علقمی» وزیر، همین سؤال را از من کرد و من همان پاسخ اول و ایرادی را که به آن داشتم، به او گفتم، آنگاه اضافه کردم شاید حضرت آنرا از باب تواضع و فروتنی نسبت به پروردگار عرضه داشته باشد ولی بیان «ابن طاووس» مشکل من را حل نکرد و این عقده همچنان در دلم ماند تا معظّم له دار فانی را بد رود گفت: پس از گذشت روزگار درازی به برکت امام موسی بن جعفر(ع) مشکلم حل شد و پاسخ صحیح آن را یافتم:

            اوقات پیامبر و ائمه(ص) مختص به ذکر خداست و دلهای آنها بسته به جهان بالاست، آنها همیشه همچنان که معصوم فرموده است: خدا را آنچنان عبادت کن مثل این که تو او را می بینی،که اگر او را نبینی، او تو را می بیند، مراقب این حقیقت اند. آنها همیشه متوجه او و به تمام معنی رو به سوی او دارند که هر گاه لحظه ای از این حالت غافل شوند و کارهای مباحی از قبیل خوردن و آشامیدن آنها را از این حالت باز دارد، همین مقدار غفلت را برای خود گناه و خطا می دانند و از خدا طلب آمرزش می نمایند و گفته پیامبر اسلام(ص) که فرمود:«انّه لَیُغان علی قلبی و انّه استغفر بالنهار سبعین مرّة» اشاره به همین واقعیت است.[6]